Biuletyn Informacji Publicznej
STAROSTWA POWIATOWEGO W GRUDZIĄDZU

Na terenach dzisiejszego powiatu grudziądzkiego pierwsze grupy ludzkie pojawiły się około 10 tysięcy lat temu. Polując na podążające ku północy renifery, zakładały obozowiska w dolinach dużych rzek, m.in. w okolicach Grudziądza-Mniszka, skąd znane są ślady ich pobytu.

W początkach IX tysiąclecia p.n.e. pojawiły się nowe grupy łowców drobnej zwierzyny, rybacy i zbieracze owoców leśnych. W dolinie Wisły, od Chełmna do Grudziądza, łowcy z rodzinami zakładali małe obozowiska, a największą ich liczbę odkryto także w Grudziądzu-Mniszku.

Pierwsze grupy rolników i hodowców przybyły na tereny ziemi chełmińskiej z obszarów naddunajskich w połowie V tysiąclecia p.n.e. Znały już technikę uprawy pszenicy, jęczmienia, prosa i lnu oraz hodowlę krów, owiec i kóz. Przyniosły też nieznane dotąd umiejętności jak lepienie naczyń glinianych, gładzenie narzędzi kamiennych, wiercenie otworów, wytwarzanie tkanin z wełny i lnu. Największe skupisko osad pierwszych rolników znajdowało się w okolicach Jeziora Mełno w miejscowościach: Gruta, Boguszewo, Linowo. Z kręgu kultur rolniczych pochodzi m.in. gliniana figurka kobiety odkryta na jednej z wysp Jeziora Łasińskiego - jedyne tego typu znalezisko w Polsce.

Ostatnie stulecie starej ery związane jest z wielką ekspansją na północ potężnego wówczas Imperium Rzymskiego. Wzrost znaczenia dalekosiężnej wymiany handlowej spowodował ukształtowanie się szlaków handlowych, a dzięki zapotrzebowaniu na bałtycki bursztyn powstanie tzw. szlaku bursztynowego. Północny odcinek tego szlaku przebiegał doliną Wisły i tu w okolicach Grudziądza odkryto dużą liczbę osad i cmentarzysk (Marusza, Ruda, Zielnowo, Wielki Wełcz). Jedno z największych w Polsce cmentarzysk sprzed 2000 lat znajdowało się tuż obok dzisiejszego osiedla Rządz w Grudziądzu.

Intensyfikacja osadnictwa w ziemi chełmińskiej, a więc również w powiecie grudziądzkim, nastąpiła we wczesnym średniowieczu (VII w. - 2 poł. XIII w.). W X-XI stuleciu omawiane terytorium weszło w skład tworzącego się państwa Polan. Dokumentują to ujawnione na terenie powiatu grudziądzkiego źródła archeologiczne. Na czoło wybijają się tu zwłaszcza osiedla grodowe w Gawłowicach, Radzyniu Chełmińskim, Gołębiewku, Mełnie, Słupskim Młynie oraz Wydrznie. W świetle najnowszych badań były one w czasach wczesnopiastowskich kluczowym ogniwem lądowego szlaku dalekosiężnego prowadzącego przez ziemię chełmińską, łączącego Wielkopolskę oraz Kujawy z Pomezanią. W XII w. sieć grodów powstaje ponadto na linii Osy, Lutryny i Drwęcy (Rogóźno, Słupski Młyn, Mędrzyce, Świecie nad Osą i dalej Jabłonowo Pomorskie, Jaguszewice). Stanowiły one centra wspólnot terytorialnych, a ich wzniesienie podyktowane było także względami strategicznymi (pogranicze polsko-pruskie).

W okresie późnośredniowiecznym (2 poł. XIII - XV w.) w wyniku postępującej feudalizacji i powstawania prywatnych majątków ziemskich ich właściciele - z początku możnowładcy, a za nimi warstwa rycerstwa - wznosili warownie jako siedziby swych włości. W przypadku powiatu grudziądzkiego archeolodzy przebadali kilka takich założeń obronnych, w tym trzy z nich, należały do rycerstwa. Jedyną późnośredniowieczną krzyżacką warownię wiejską, obrazują wyniki badań z grodziska w Grucie. Najefektywniejsze i najlepiej rozpoznane archeologicznie to wyniki badań z gródka rycerskiego w Plemiętach. Ich rezultatem było odkrycie przyziemia wieży mieszkalnej nie mającej jak dotąd analogii na innych stanowiskach tego typu w Polsce. Ponieważ nie udało się utrwalić reliktu tej fortyfikacji i utworzyć "in situ" skansenu archeologicznego, odkryte przyziemie naturalnej wielkości, zrekonstruowano na wystawie w salach grudziądzkiego muzeum. Ekspozycja ta obrazuje ponadto niezwykle bogaty inwentarz zabytków, liczący ponad tysiąc eksponatów. Można przedstawić hipotezę, że zawiera ona kompletny dobytek mieszkańców gródka w momencie jego zniszczenia, które wiązać należy z wypadkami tzw. wojny głodowej, toczonej przez wojska Jagiełły z Krzyżakami w 1414 roku.

Dobrze zorganizowany Zakon Krzyżacki rządził twardą ręką. Doprowadziło to do powstania w 1440 r. Związku Pruskiego - reprezentacji rycerstwa i miast. Akt powołania Związku podpisała także rada miejska Radzynia Chełmińskiego.

W okresie wojny trzynastoletniej z Zakonem (1454-1466) zamek grudziądzki, już w pierwszych dniach walk, opanowali mieszczanie i wkrótce obsadzono go polską załogą. Łasin tymczasem pozostawał aż do 1461 r. we władaniu Krzyżaków, którzy dokonywali stamtąd napadów na Grudziądz. Na mocy traktatu toruńskiego z 1466 r. „królewską część Prus”, zwana odtąd „Prusami Królewskimi”, podzielono na trzy województwa: Pomorskie, Chełmińskie i Malborskie. Interesujące nas Województwo Chełmińskie miało tylko dwa powiaty: chełmiński i michałowski. W całych Prusach Królewskich starostowie nie pełnili żadnych funkcji administracyjnych. Byli jedynie użytkownikami królewszczyzn, przyznawanych zresztą na różnych zasadach. Na osiem lat przed rozbiorami w 1764 r. uchwalono zmianę liczby powiatów, a właściwie okręgów sejmików, zwiększając ich liczbę do dziewięciu, lecz uchwała ta praktycznie nie zdążyła wejść w życie.

Wiek XV-XVI i początek XVII przyniosły znaczny rozwój gospodarczy ziem wchodzących w skład dzisiejszego powiatu. Radzyń Chełmiński odgrywał też pewną lokalną rolę polityczną. Na przemian z Kowalewem odbywały się tam do 1630 r. sądy ziemskie i sejmiki województwa chełmińskiego.
Wojny szwedzkie, potem wojna północna, na długie lata wyniszczyły gospodarkę tego terenu. W latach 1626-29 Szwedzi spalili Radzyń, a w Rogoźnie wysadzili część zamku. Podupadł handel, wsie ulegały wyludnieniu, a mniejsze miasta jak Radzyń i Łasin, który spłonął doszczętnie w 1719 r., wegetowały jako osiedla rolniczo-rzemieślnicze.

W wyniku zaboru z 1772 r. Prusy Królewskie stały się własnością „Jego Królewskiej Mości” Fryderyka II, władcy Prus. Z dniem 31 stycznia 1773 r. utworzono tzw. Prusy Zachodnie (Westpreussen), które dzieliły się na dwie regencje: gdańską i kwidzyńską. W okresie walk napoleońskich na Pomorzu panował chaos administracyjny. Przejściowo utworzono departamenty: bydgoski i kwidzyński, lecz w skład utworzonego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego wszedł tylko departament bydgoski z Radzyniem i okolicą, lecz bez Grudziądza i Łasina. W latach 1812-15 w Radzyniu stacjonowały wojska rosyjskie. Po Kongresie Wiedeńskim władze pruskie przywróciły na dobre regencję gdańską i kwidzyńską dzieląc je w 1818 r. na powiaty. Regencja kwidzyńska liczyła 13 powiatów, wśród których znajdował się także powiat grudziądzki. Od tego roku Grudziądz stał się stolicą powiatu. W drugiej połowie XIX w. Grudziądz - siedziba powiatu - rozwinął się w duże przemysłowe miasto. Niemałe znaczenie dla rozwoju gospodarczego powiatu miało uruchomienie w 1878 r. mostu na Wiśle i budowa linii kolejowych, które połączyły Grudziądz z Jabłonowem i Gardeją, a przez most ze Świeciem i Laskowicami. W 1920 r. siedemnaście powiatów Prus Zachodnich przyznano Polsce i utworzono z nich Województwo Pomorskie. Starostwo Powiatowe w Grudziądzu zajmowało obszar 780,52 km2 i obejmowało 81 gmin wiejskich oraz 69 obszarów dworskich. Pierwszym starostą powiatu grudziądzkiego został Leon Ossowski, a siedziba powiatu mieściła się w wybudowanych jeszcze w XIX w. gmachu przy ówczesnej ulicy Młyńskiej, w miejscu, gdzie obecnie stoi budynek Szkoły Podstawowej Nr 13. Zakres obowiązków starosty był znaczny. Kierował on starostwem i Wydziałem Powiatowym, nadzorował Powiatową Kasę Komunalną, Powiatową Kasę Oszczędności, Bank Powiatowy i Powiatową Centralę Elektryczną. Starosta podpisywał też paszporty i przepustki graniczne, prowadził dziennik spraw szyfrowych i przygotowywał program posiedzeń Sejmiku Powiatowego.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. na terenie powiatu grudziądzkiego przez trzy dni toczyły się zacięte walki na linii Osy oraz w okolicach Gruty i Mełna. Podczas okupacji obszar ten wszedł w skład rejencji kwidzyńskiej Okręgu Rzeszy Gdańsk - Prusy Zachodnie. Lata okupacji to najtragiczniejszy okres w historii powiatu. Zaznaczyły go wysiedlenia, wywózka na przymusowe roboty do Niemiec i do obozów koncentracyjnych. Przeprowadzano też fizyczną eksterminacje ludności polskiej poprzez egzekucje, które wykonano m.in. w Łasinie, Słupie, Bursztynowie, Szczepanakch i Radzyniu. Teren ten został wyzwolony przez Armię Czerwoną w wyniku ofensywy styczniowej 1945 r. Ponieważ do 6 marca 1945 r. trwały walki o Grudziądz, funkcję siedziby nowych komunistycznych władz powiatu pełnił Radzyń. Po 1945 r. powiat grudziądzki włączono do województwa bydgoskiego. W 1951 r. ustalono ostateczne granice powiatów uszczuplając powiat grudziądzki o Radzyń i okolice, które włączono do powiatu wąbrzeskiego. Od 1954 r. Grudziądz był miastem wydzielonym, a jego obszar powiększono o kilka sąsiednich osiedli z dawnym folwarkiem miejskim Rządz na czele. W wyniku reformy administracyjnej państwa z 1975 r. utworzono województwo toruńskie i zlikwidowano powiaty. 1 stycznia 1999 r. po raz kolejny zmieniła się mapa administracyjna Polski, w której znalazły się ponownie powiaty. Powiat grudziądzki wszedł w skład województwa kujawsko-pomorskiego.

W zakresie administracji kościelnej cały obszar dzisiejszego powiatu grudziądzkiego wchodził od 1243 r. do 1992 r. w skład diecezji chełmińskiej. Z dniem 25 marca 1992 r. należy do nowo utworzonej diecezji toruńskiej.